Yesevi’nin “Tengri”si
başlıklı bir önceki yazım, alışıldık şablonları zorladığı için değişik yankıları
oldu. Yesevi’nin Türkçe kelimelerle kurduğu manevi evrenin önemli direklerinden
“uçmak” kelimesi ve Yesevi Hikmetleri’nde kullanımı (1) ile konuya devam etmek
istiyorum. Bu notların internette de olsa gelecek nesillere intikali ile tarihi
bir görevi yerine getirmekte olduğumuza inanıyorum.
Uçmak kelimesi bugünkü
Türkiye’de gündelik dilimizde Tanrı kelimesi kadar kullanılmamakla beraber
literatüre girmiş olan ve Divan-ı Hikmet’teki bir çok şiirde de yer verilmiş
güzel bir kelimedir. Ruhu kuşa benzeten Türk tasavvuf geleneğinin Cennet
anlamında kullandığı kelimeyi “Uçmak” olarak seslendirmesi de bence etimolojik
açıdan anlamlıdır.
Önce Divân-ı
Lügati’t-Türk’te Kaşgarlı Mahmut’un “Uçmak” kelimesini “Cennet” karşılığı ile
çevirdiğini kaydedelim. (2)
Hoca Ahmed Yesevi’ye
atfedilen ve “Hikmet” olarak adlandırılan şiirleri bir araya getiren Divan-ı
Hikmet’in orijinal metninde yer alan ve “Cennet” ismine karşılık olarak
kullanılan “ Uçmak ” kelimesinin geçtiği hikmetler aşağıda bir arada
gösterilmektedir.(3)
Burada dikkat çeken bir
nokta bu mısralarda “uçmak” kelimesinin bazen “uçmah” daha çok da “uçmağ” olarak
iki ayrı imla ile daha yazılmış olmasıdır. Bir diğer nokta ise hikmetlerde
“Cennet” kelimesi yanında Kur’an-ı Kerim’deki “Cennet” kavramıyla ilintili
“Firdevs, İlliyyîn” gibi bazı özel isimlerin de Kur’an-ı Kerim’de belirtildiği
şekilde Gök Türkçe “Uçmak” isminin alternatifleri olarak hikmetlerde yer
alışıdır. Bir hikmette de “cennet” anlamında Farsça “behişt” kelimesine yer
verilmiştir.
Kıta başlarındaki
rakamlar “ Uçmak ” kelimesinin geçtiği 12 hikmetin Dr. Hayati Bice tarafından
hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı yayınları arasında yayınlanan Divan-ı Hikmet
neşrindeki sıra numarasını göstermektedir.(4)
2
Cenâzesin okup yerdin
köterdiler
Bir fursatda Uçmak içre
yetkürdiler
Rûhın alup İlliyyînge
kirgizdiler
Ol sebebdin altmış üçde
kirdim yerge
20
Sübhân İgem bir katre
mey kılsa inâm
Zıkr-i sırnı ayta ayta
kılsam tamâm
Hur u ğılmân cümle
melek anga gulâm
Uçmak içre harîr tonlar
biçer dostlar
35
Alem barı Uçmak bolsa
cümle hûrlar karşı kelse
Allah menge ruzı kılsa
menge sen ok kereksen
Uçmak kirem cevlân
kılam ne hurlarğa nazar kılam
Anı munı men ne kılam
menge sen ok kereksen
39
Her kim senge sığınur
tamuğdın ol kutulur
Uçmak sarı ulanur ya
Mustafa Muhammed
46
Duşenbe kün Hak Mustafa
dünya koydı
Hakk Te'âlâ fermânığa
boyun sundı
İbn Abbâs suvnı kuydı,
Ali yuvdı
Uçmak içre hülle tonın
kiymek üçün
66
Kul Hace Ahmed zâhid
bolub mescid kirsem
Hâb-ı ğaflet haram
kılıb kâim bolsam
Lebh alıb kıyâmetdin
korkub varsam
Uçmak içre hur u ğılman
kuçar mukin?
99
Mü'min kullar sâdıklar
sıdkı birle turğanlar
Dünyâlığın sarf etip
Uçmak hûrın kuçmışlar
104
Şeriatda mürşid bolğan
garib kullar
Şeriatdın alar menzil
alur bolğay
Namâzığa şuru kılgan
mü'min kullar
Uçmak üyin ümid tutub
turur bolğay
...
Hoş devletdür vilayetde
padşah bolsa
Adil bolub bir mü'minni
kadı kılsa
Oşal kadı barça halknı
râzı kılsa
Râzılıkdın Uçmak üyin
alur bolğay
108
Kul Hâce Ahmed âşık
bolsang cândın keçgil
Andın songra şevk
şarâbın toya içgil
Günâhıngnı sebük kılıp
munda uçgil
Aşıkları Uçmak içre
uçar ermiş
135
Ol makâmnı bildürgeni
rehber kerek
Tarikatnı pişeside
safder kerek
Uşbu yolnı zabt eylegen
server kerek
Andağ mürşid Uçmak
mülkin tayrân kılur
...
Didâr tilep terk
eyleseng mâ-sivânı
Ölmez burun vücudıngnı
eyle fâni
"Ve enhârun min aselin
musaffa"nı
Uçmağını hâs kulığa
ihsân kılur
141
Tevbe kılıp Hakk'a
yanğan âşıklarğa
Uçmak içre tört arığda
şerbeti bar
Tevbe kılmay Hakka
yanmağan gafillerge
Tar lahedde katığ azâb
hasreti bar
Uçmak mülkin uman
kullar tevbe kılsun
Tevbe kılıp hazretige
yavuk bolsun
Hûr u kusûr ğılman
vildân hâdim bolsun
Elvân elvân kiyer
teşrif hil'atı bar
Hayati Bice
RTÜK,Uzman Dr.,
Araştırmacı-Yazar. 03.10.2005
(1) Kaşgarlı Mahmud,
Divân-ı Lügati’t-Türk, “Tengri” s.551 Kabalcı Yayınevi, Mayıs 2005 –
İstanbul.
(2) Kaşgarlı Mahmud,
Divân-ı Lügati’t-Türk, “uçmaq” , s. 613, Kabalcı Yayınevi, Mayıs 2005 –
İstanbul.
(3)Ahmed Yesevi,
Divan-ı Hikmet , Yayına Hazırlayan : Dr. Hayati Bice ; T.Diyanet Vakfı
yayınları, 4. Baskı , 2005- Ankara.
(4) Kıta başlarındaki
rakamlar Uçmak kelimesinin geçtiği 12 hikmetin Dr. Hayati Bice tarafından
hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı yayınları arasında yayınlanan Divan-ı Hikmet
neşrindeki sıra numarasını göstermektedir. Hikmetler nakledilirken lüzumsuz
tartışmaları peşinen önlemek kaygısıyla şiirlerin orijinal metinleri
verilmiştir.
